Kabinet Pepijn Verheyen
OVER NATUUR, DEPRESSIEVE GEVOELENS, PIJN EN EENZAAMHEID
Misschien heeft het wat langer op zich laten wachten dan ik zelf gehoopt had maar hier uiteindelijk dan toch het vervolg op het stuk over eenzaamheid en natuur geïnspireerd op het boek van Manfred Spitzer. Zoals ik jullie reeds beloofde beste lezers, zal dit stuk jullie een beetje meer vertellen over natuur, eenzaamheid, pijn, depressieve gevoelens en onze basisbehoeften.
We steken van wal met het thema pijn. Een thema dat mede dankzij mijn lieve nonkel, professor Hugo Adriaensen, mijn interesse heeft gewekt. In deze context zou ik het graag met jullie hebben over een populaire studie van Roger Ulrich. Voor diegenen onder ons die nog niet vertrouwd zijn met dit, toch wel wereldberoemde, onderzoek zullen we het opzet en het resultaat nog even kort schetsen.
In het begin van de jaren 80 uit de vorige eeuw bestudeerde Ulrich welk effect het uitzicht vanuit een ziekenhuiskamer had op patiënten hun herstel en hun ervaring van pijn. Na het ondergaan van een galblaasoperatie werd een groep patiënten een kamer toegewezen die uitkeek op een boom, een andere groep kreeg een kamer die enkel zicht had op een bakstenen muur. Wat bleek? Patiënten met de kamer met het groene uitzicht herstelden sneller en vroegen minder pijnstillers dan zij met de kamer met het zicht op enkel wat bakstenen. Hoe kwam dit? Via welk mechanisme verliep het reduceren van pijn bij het zien van een boom? Met de informatie uit het boek van Spitzer in het achterhoofd kunnen we hierover een mogelijke hypothese distilleren
Afbeelding rechts: Vincent van Gogh, Kröller Müller Museum, circa 1890. Bedroefde oude man
Pijn
In het boek van Spitzer vinden we onderzoeken terug waaruit blijkt dat zowel pijn als eenzaamheid waarneembaar zijn in onze hersenen. Meer nog, pijn en eenzaamheid activeren hetzelfde hersengebied, met name de cortex cingularis anterior of kortweg de CCA.
Het gevolg is dat proefpersonen minder pijn ervaren als ze kijken naar een foto van personen met wie ze een sterke band hebben. Door het kijken naar deze ‘bekende’ mensen vermindert hun gevoel van eenzaamheid en daardoor ook hun pijn. Staat er naast je ziekenbed dus een foto van je geliefde echtgenoot, moeder, vader of kinderen dan is de kans groot dat je jezelf minder eenzaam voelt en dat je daardoor minder pijn ervaart. Dit omdat hetzelfde hersengebied, de zogenaamde CCA, gedeactiveerd wordt door de foto. Weet je nog, het gebied dat zowel verantwoordelijk is voor eenzaamheid als voor pijn.
Interessant is dat het verband blijkbaar ook werkt in de omgekeerde richting. Proefpersonen met een ontsteking die pijn teweegbrengt, voelen zich daadwerkelijk eenzamer.
Is het dan zo dat we eenzaamheid kunnen bestrijden met pijnstillers? Ja, gek genoeg wel. In een studie uit het boek van Spitzer zien we bijvoorbeeld dat pijnbestrijdingsmiddelen, zoals dagelijks 1 paracetamol, ons gevoel van eenzaamheid zouden doen afnemen. Dit betekent niet dat ik jou als lezer wil aanraden om pijnstillers te gaan innemen om jouw eenzaamheid de kop in te drukken. Er zijn volgens mij gezondere en goedkopere manieren om je minder alleen te voelen.
Euh, wat heeft dit allemaal nu eigenlijk te maken met natuur en het beroemde experiment van Roger Ulrich vraag je jezelf misschien af? Wel, zoals reeds eerder gezegd daalt bij de hospitaalpatiënten uit het experiment van Ulrich de pijn bij het zien van een boom (natuur). Als pijn en eenzaamheid hetzelfde hersengebied prikkelen is het dan niet mogelijk dat, bij de patiënten uit het onderzoek, pijn afneemt doordat het zien van natuur eenzaamheid vermindert (herinner je uit mijn vorig artikeldat er onderzoeken zijn die aantonen dat natuur ons gevoel van eenzaamheid reduceert)?
We zouden deze hypothese, bij wijze van oefening, als volgt kunnen noteren.
- De operatie, uit het experiment van Ulrich, verhoogt de pijn bij patiënten. Hierdoor neemt de activiteit in het hersengebied (genaamd de CCA) toe. Het zicht vanuit de ziekenhuiskamer op een boom (natuur) vermindert bij de patiënten het gevoel van eenzaamheid en verlaagt dus de activiteit in het hersengebied (genaamd de CCA). Het logische gevolg is dat de patiënten hun pijn vermindert, door het zien van de boom (natuur).
Kort samengevat; dat het zicht op de boom (uit het experiment) bij de patiënten pijn doet afnemen zou dus te maken kunnen hebben met het feit dat het kijken naar de boom er toe bijdraagt dat het individuele gevoel van eenzaamheid vermindert.
Depressieve gevoelens
De link tussen pijn en eenzaamheid laat ons vervolgens toe eveneens een hypothese te formuleren over depressieve gevoelens. Enige voorzichtigheid is hier zeker op zijn plaats, aangezien er verschillende soorten depressies bestaan met verschillende oorzakelijke factoren aan de basis ervan. In de literatuur vindt men aanwijzingen dat bepaalde depressies of depressieve gevoelens mogelijks zouden kunnen ontstaan door, of te maken hebben met, een ontsteking. Dit wil niet zeggen dat alle mensen met een ontsteking een depressie krijgen en alle mensen met een depressie een ontsteking hebben. Bovendien hangt men aan zeer vele klachten het label depressie. Hierdoor zitten er in de groep ‘depressieven’ mensen met klachten die eerder neigen naar bijvoorbeeld oververmoeidheid en burn-out. Mocht het echter correct zijn dat een ontsteking aan de basis ligt van sommige mensen hun depressieve gevoelens dan kunnen we volgende hypothese naar voren schuiven.
De ontsteking verhoogt pijn waardoor de activiteit in de CCA toeneemt. Het gevolg is dat daardoor ook ons gevoel van eenzaamheid de hoogte in schiet. Een verhoogd gevoel van eenzaamheid zal op haar beurt de kans op depressieve gevoelens doen toenemen. Het gevolg van de ontsteking is dan een eventuele depressie. Uiteraard is dit een vereenvoudigde benadering. Ik ben er van overtuigd dat er meer factoren aan de basis van een depressie kunnen liggen. Het is en blijft altijd zeer moeilijk om de oorzaak-gevolg relatie van iets in kaart te brengen. Want wat was er eerst, de spreekwoordelijke kip of het ei; in dit geval de depressie of de ontsteking? Het lijkt me alleszins de moeite om hier verder over na te denken. Een specifiek onderzoek, om duchtig uit te klaren welke verbanden sluitend oorzakelijk zijn, is aangewezen.
Ondertussen is het algemeen bekend dat mensen in de natuur minder depressieve gevoelens ervaren. Ze voelen zich minder eenzaam, bouwen een betere immuniteit op en lijden minder pijn. Met deze kennis in gedachte zou een mogelijke verklaring, waarom natuur zorgt voor minder depressieve gevoelens, dan als volgt kunnen luiden.
- Natuur verhoogt onze immuniteit waardoor de kans op infecties daalt en waardoor pijn afneemt. Het gevolg is dat de CCA minder actief is en ons gevoel van eenzaamheid vermindert waarop depressieve gevoelens afnemen.
Nu even los van ons gevoel van eenzaamheid, maar rechtstreeks met de nadruk op de link tussen immuniteit en depressieve gevoelens. Men heeft opgemerkt dat depressieve gevoelens kunnen afnemen door het toedienen van ontstekingsremmende medicatie. Toch blijken er, naast medicatie, alternatieve methoden te bestaan om ontstekingen te behandelen en depressieve gevoelens te verminderen zoals mindfulness. Met dit in het achterhoofd kunnen we onder deze alternatieve methoden ook natuurcontact rekenen. Uit onderzoek blijkt namelijk dat bosbaden of shinrin-yoku rechtstreeks onze immuniteit verhoogt en dat een bezoek aan het bos een gelijkaardig effect op ons kan uitoefenen als mindfulness. Dit heeft tot gevolg dat een sessie bosbaden onrechtstreeks stress en dus ontstekingen zal verminderen. Bovenstaanden zijn uiteraard hypothesen waarvan nog getest moeten worden in hoeverre ze de werkelijkheid benaderen.
Hieronder toch alvast een link naar een YouTube filmpje van de bekende Britse neuropsychiater en Cambridge professor Edward Bullmore over de link tussen ontstekingen en depressie. Het filmpje kwam er naar aanleiding van zijn boek: ‘Het ontstoken brein. Een radicaal nieuwe aanpak van depressie.’
Evolutionair
Om een lang verhaal kort te maken en terug te komen op ons gevoel van eenzaamheid; eenzaamheid doet, zoals Manfred Spitzer het zegt, dus letterlijk pijn. Dat blijkt uit de resultaten van hersenscans.
De link tussen eenzaamheid en pijn is op het eerste zicht misschien niet zo voor de hand liggend. Toch is het evolutionair gezien eigenlijk heel logisch dat pijn en eenzaamheid hetzelfde hersengebied activeren, lezen we in het boek. Het gaat namelijk over twee vormen van of twee soorten van pijn; sociale pijn en fysieke pijn. Om te overleven moeten we als kuddedier zowel sociaal als fysiek intact blijven. Hiervoor is pijn een lastig, maar nuttig, instrument.
Fysieke pijn verhindert bijvoorbeeld dat we onze hand laten verbranden. De pijn die we voelen als we onze hand op een warmtebron, zoals een kachel, leggen, zal ervoor zorgen dat we deze hand terugtrekken voor ze helemaal verbrand is. Fysieke pijn redt ons lichaam
Sociale pijn, of anders gezegd eenzaamheid, is dat soort van pijn dat we ervaren als we ons letterlijk van de rest afzonderen of ons afgezonderd voelen. Deze vorm van pijn verhindert ons dat we ons van een groep verwijderen. Hij zorgt ervoor dat we ergens bij willen horen. Dit verhoogde en verhoogt nog altijd aanzienlijk onze kans op overleven. Samen jagen, samen kinderen opvoeden… Mensen hebben andere mensen nodig. Helemaal in ons eentje zouden we het niet of zeer moeilijk redden.
Stress
Maar eenzaamheid verhoogt niet enkel pijn, eenzaamheid verhoogt nog iets anders dat zeer slecht is voor onze gezondheid. We hebben het dan over stress. Het is ondertussen geen geheim meer dat stress en dan vooral chronische stress de kans op heel wat ziektes doet toenemen. Doordat eenzaamheid onze stress doet pieken neemt bij de eenzamen onder de bevolking de kans op verschillende vormen van kanker, infectieziektes, beroertes, Alzheimer, dementie en een hartinfarct toe.
Eenzaamheid is niet alleen slecht voor onze fysieke gezondheid ook psychische aandoeningen steken de kop op of verergeren door eenzaamheid. Veelal gaat het dan over een vicieuze cirkel waarin men terechtkomt. Hoe gaat dat in zijn werk? Wel, psyschische ziektes geven de betrokkenen in vele gevallen een gevoel van eenzaamheid. Deze gevoelens van eenzaamheid verergeren de symptomen van de ziekte wat op haar beurt de gevoelens van eenzaamheid nog sterker maakt. De cirkel is rond. Daarnaast vergroten psychische aandoeningen daadwerkelijk de kans op sociaal isolement met als consequentie meer kans op een gevoel van eenzaamheid.
Als we weten dat meer natuur in onze directe leefomgeving ons gevoel van eenzaamheid kan verminderen dan moeten we beseffen hoe belangrijk een natuurlijke omgeving is voor mensen in het algemeen en mensen met psychische aandoeningen in het bijzonder. Er is daarenboven naar mijn weten niets dat pleit tegen het implementeren van meer groen bij zorginstellingen voor mensen met psychische aandoeningen. Als uit onderzoek blijkt dat de voordelen van meer natuur in deze context veel groter zijn dan de nadelen dan vraag je jezelf soms af waarom er nog altijd zoveel instituten bestaan zonder een sprietje groen?
Vroegtijdige dood
Eenzaamheid heeft dus met basisbehoeften te maken. We zagen het al; om te overleven moeten we sociaal zijn, samen eten zoeken, kinderen verzorgen… dit verhoogt onze overlevingskans. Daarom is de mens een sociaal dier. Sociaal contact is zoals eten, slapen en seks een fundamentele basisbehoefte; nodig om te overleven. Als we niet eten gaan we dood, als we niet slapen gaan we dood. Logisch? Wel, als we eenzaam zijn gaan we ook dood! Niet eenzaam zijn is minstens zo belangrijk voor ons als eten en slapen.
Eenzaamheid verhoogt de kans op een vroegtijdige dood. Meer nog dan luchtvervuiling, een hoge bloeddruk, overgewicht, een gebrek aan beweging, alcholmisbruik en roken (in die volgorde van belangrijkheid). Eenzaamheid is volgens het boek van Spitzer het meest dodelijke van al deze dingen. Overdreven? Denk maar aan het gegeven dat kinderen zelfs kunnen sterven door een extreem gebrek aan sociaal contact.
Eenzaamheid is dus een megatrend die niet alleen het aantal ziektes kan doen toenemen, maar evengoed het sterftecijfer.
Ik zeg dit alles om aan te tonen dat eenzaamheid een probleem is dat vaak wordt onderschat. Een probleem dat we gedeeltelijk kunnen aanpakken door meer natuur in onze woon-en werkplekken te integreren. Ik besef maar al te goed dat dit onze eenzaamheid niet volledig zal oplossen, daarvoor is authentiek contact met onze andere soortgenoten vereist, maar het betekent op zijn minst een stapje in de goede richting.
We benadrukken maar al te graag dat we door natuur meer gaan bewegen. Ook het feit dat natuur een verlagend effect uitoefent op onze bloeddruk en op ons stressniveau schatten we zeer hoog in.
Na het lezen van het boek van Spitzer kunnen we ons echter afvragen of dit werkelijk de belangrijkste positieve effecten zijn van natuur op onze gezondheid. Misschien is een van de belangrijkste positieve effecten van natuur wel het verminderen van eenzaamheid? Zeker als we bedenken dat als gevolg van minder eenzaamheid ook zaken zoals onze stress en onze bloeddruk zullen dalen.
Als we weten welke belangrijke rol eenzaamheid speelt in het bepalen van onze gezondheid, moeten we dan niet verder kijken dan gezonde voeding, een gezond gewicht en voldoende lichaamsbeweging? Verdient het bestrijden van eenzaamheid niet minstens evenveel aandacht?
Manfred Spitzer, EENZAAMHEID. De impact van sociaal isolement, Atlas Contact, 2019
Edward Bullmore, Het ontstoken brein. Een radicaal nieuwe aanpak van depressie, Prometheus, 2018